ایرج مصداقی

قبرستان خاوران، گورستانیست در جنوب شرقی تهران که در ابتدا محل دفن ارامنه و هندو‌ها بود. بعد از انقلاب و اعدام‌های سال‌های دهه ۶۰، حکومت تصمیم گرفت بسیاری از این اعدام شدگان را در این قبرستان دفن نماید. این افراد در ابتدا شامل بهاییان و اعضای مجاهدین خلق می‌شدند. به تدریج و خصوصا در سال ۱۳۶۷ و پس از قتل عام گسترده زندانیان که نزدیک به ۴هزار نفر یا بیشتر از آن تخمین زده می‌شود، به تدریج کشف شد که در این قبرستان، گورهای دسته جمعی نیز وجود دارد. نگاه حکومت به این قبرستان بسیار منفی بوده و همیشه سعی در ایجاد تبلیغات منفی پیرامون وی یا پنهان کردن آن دارد. تخریب این گورستان به دفعات متعدد و در ابعاد بزرگ و کوچک صورت می‌گرفته است، تا جایی که آیت الله منتظری نیز به این مساله اعتراض کرده و از لزوم احترام به مردگان سخن گفت.

و ضمن مقایسه رژیم پهلوی و جمهوری اسلامی، اشاره کرد که در آن رژیم چنین برخوردهایی صورت نگرفته و با مرد‌ه‌ها دیگر کاری نداشتند.

"ایرج مصداقی"، پژوهشگر تاریخ معاصر که به طور تخصصی دراین باره تحقیق می‌کند، درباره این موضوع بیشتر توضیح می‌دهد: «در تابستان ۶۰ گورستان خاوران که رژیم "لعنت‌آباد"اش می‌نامید به محلی برای دفن بخشی از اعدام‌شدگان چپ و مجاهدینی که در تظاهرات‌های شهریور و مهر ۶۰، در درگیری‌های‌ مسلحانه خیابانی و یا حمله به خانه‌های تیمی و پایگاه‌های مجاهدین کشته شده بودند، اختصاص یافت. بعد از راه‌اندازی این گورستان، باقیمانده اجساد تقی شهرام که در مرداد ۵۹، محسن فاضل، سعید سلطانپور، علیرضا رحمانی شستانی، شهلا بالاخانپور (طلعت رهنما)، که همراه با منوچهر اویسی، بهنوش آذریان، طاهره ﺁقاخانی مقدم، محمدعلی عالم‌زاده‌حرجندی و غیره، در ۳۱ خرداد ۱۳۶۰ اعدام و در بهشت زهرا به خاک سپرده شده بودند نیز پس از نقش قبر به خاوران انتقال یافت اما مقامات نظام از مشخص کردن محل دفن آنان تا کنون خودداری کرده‌اند. صادق اخوت، رضا حسین علیخانی، روح‌الله باقروند، مسعود چمن‌آرا، داریوش رضازاده، فرهاد سلیمی، مجتبی زرگری، عباسعلی زمانی کسبی، جمپور طهماسبی، لطف‌الله طاهری، عبدالحسین احسانی، مجید نگهداری، لطف‌الله یاوری، اعضا و هواداران سازمان پیکار، اولین گروهی از اعدام‌شدگان بودند که در ۳۱ تیرماه ۱۳۶۰ در خاوران دفن شدند.

تا به امروز مشخص نشده است که بر اساس چه معیاری تنها بخشی از زندانیان چپ در این گورستان و مابقی در قطعه‌های مختلف بهشت زهرا به خاک سپرده شده‌اند. بیشتر کسانی که پیش از کشتار ۶۷ در خاوران به خاک سپرده شدند، مربوط به سال‌های ۶۰ و ۶۲ است. در سال‌های ۶۳ تا ۶۶ با توجه به فروکش کردن موج اعدام‌ها، تعداد کمی در خاوران به خاک سپرده شدند. مریم حاجی علی محمدی ۳۰ فروردین، مسعود انصاری ۱۳ اردیبهشت و پروین گلی آبکناری پس از خودکشی در اوین در ۱۵ آذر ۶۶ جز آخرین افرادی بودند که در سال ۶۶ در خاوران به خاک سپرده شدند.

خرداد ۶۷، خاوران، پذیرای پیکر انوشیروان لطفی، لهراسب صلواتی و تیرماه ۶۷ مدفن فرامرز صوفی، کیومرث زر‌شناس، سعید آذرنگ، رحیم هاتفی و غیره شد. بنا به ادعای مقامات امنیتی زندانیان چپ قتل‌عام شده در سال ۶۷ در خاوران به خاک سپرده شده‌اند. باورعمومی این است که آن‌ها بطور دسته‌جمعی در قطعه‌ای به وسعت ۶۰ متر در ۳۰ متر و در کانالی‌های متعدد به خاک سپرده شده‌اند. هیچ سنگ قبری در آن‌ قسمت موجود نیست. تنها انوشیروان لطفی و امیر میرعرب بایگی که اولی در خرداد و دومی در شهریور ۶۷ اعدام شدند، دارای سنگ قبر کوچکی هستند».

"مصداقی" گورستان خاوران را، قبرستانی متفاوت از سایر قبرستان‌ها دانسته که اکثر متوفیان موجود در آن سنگ قبر نداشته یا از نام و نشان مختصری بهره می‌برند، او در این رابطه می گوید:«در خاوران مقبره‌ای نیست و سنگ قبر رسمی به شکلی که در دیگر گورستان‌ها مرسوم است وجود ندارد. به غیر از تعداد معدودی سنگ قبر که بعضی از خانواده‌ها به شکل نمادین و فرضی، یا بر اساس اطلاعی که مقامات مسئول داده‌اند، نصب کرده‌اند و چند بوته گل و درختچه چیزی دیده نمی‌شود. سنگ‌ها غالباً در اثر یورش عوامل رژیم و درختچه‌ها و بوته‌ها در اثر مشکل آبیاری و عدم رسیدگی خشک می‌شوند. برای مثال باقر یزدانی، لادن بیانی، مجید کیانی، سیامک مختاری، مرتضی کریمی، محمود اسرافیلی، حسین اخوت مقدم، زهرا آذر ماسوله، مسعود رقابی، اردشیر نصیری آزاد، محمد نبی جدیدی، حمید اخضری، رضی‌الدین تابان، بهنام رضایی‌جهرمی، مجتبی احمدزاده هروی، لادن عادلی، غلام‌حسن سلیم، طاووس اردبیلی، قدرت فاضلی، پرویز می‌رب‌ها، خاطره جلالی، عبدالمجید فیاض دولتشاهی، محمد باقر عباسی، سعید نعیمی، منصور جابری، مسعود ایازی، بهمن گازرانی، شریفه موسوی، مسعود سلطان دوست، مریم حاجی علی محمدی، فریدون سرداری کرمانی، از جمله معدود کسانی هستند که در این گورستان مزارشان دارای سنگی نصفه نیمه است.»

وی به تخریب مداوم این گورستان توسط حکومت نیز اشاره کرده است و انگیزه آن را علاوه بر دلایل امنیتی،دلایل ایدئولوژیک نیز می‌داند، گرچه شدت این تخریب را در سالیان اخیر کمتر ارزیابی و اضافه می‌کند:«انگیزه تخریب سنگ‌ قبرهای بی‌شکل و شمایل خاوران همان‌ انگیزه‌ای است که عوامل رژیم را وا می‌دارد تا در دیگر گورستان‌های کشور نیز به تخریب سنگ‌های قبر کشته‌شدگان بپردازند.این امر در سال‌های اخیر کمتر دیده شده است. تخریب این مقبره‌ها بدون همراهی حکومت یا بخشی از آن نبوده است. خیلی اوقات به ویژه در سال‌های ابتدایی دهه ۶۰ خود عوامل وابسته به سپاه و کمیته و ودادستانی این کار را انجام می‌دادند. در سال‌های اخیر پس از استقبال عمومی از خاوران، بار‌ها خانواده‌های قتل‌عام شدگان از زبان مسئولان جمهوری اسلامی شنیده‌اند که این قربانیان در خاوران دفن نشده‌اند.در سال ۸۷ عده‌ای از اعضای خانواده‌های قتل‌عام شدگان ۶۷ از خاکبرداری گسترده با بولدوزر و کاشت درخت در محوطه گورستان توسط مأموران شهرداری خبر دادند. اعتراض‌ خانواده‌های قتل‌عام شدگان و حمایت مجامع حقوق بشری بین‌المللی از خواست‌ آن‌ها باعث عقب‌نشینی موقت مأموران دولتی شد تا در فرصتی دیگر سیاست ضدانسانی خود را که هدفی جز نابود کردن خاطرهٔ قتل‌عام شدگان ۶۷ ندارد، عملی کنند».

بنا به گفته ایرج مصداقی، گورستان‌هایی شبیه خاوران در بعضی از نقاط ایران چون مشهد یا شهرهای شمالی نیز وجود دارند. اگرچه به گفته وی بعضی اوقات خانواده‌ها مجبور می‌شدند تا جسد فرزندان اعدام شده خود را در حیاط یا باغچه خانه دفن کنند.