ایرج مصداقی

در هفته‌های اخیر و به ویژه پس از انتخاب احمد شهید، وزیر امورخارجه سابق مالدیو از سوی شورای حقوق بشر به عنوان گزارشگر ویژه نقض حقوق بشر در ایران، به نادرست از رینالدو گالیندوپل به عنوان اولین نماینده ویژه یا گزارشگر ویژه نقض حقوق بشر در ایران نام برده شده است.

حال آنکه، آندرس آگوئیلار Andres Aguilar اولین نماینده ویژه کمیسیون حقوق بشر برای بررسی وضعیت نقض حقوق بشر در ایران بود که در ۱۹ اکتبر۱۹۸۴برابر با مهرماه ۱۳۶۳ براساس قطعنامه ۵۴/ ۱۹۸۴ از سوی رئیس کمیسیون حقوق بشر به این سمت تعیین شد.

انتخاب او اقدام هوشمندانه‌ای بود از سوی کمیسیون حقوق بشر؛ چرا که وی علاوه بر آنکه جزو برگزارکنندگان اولین کنفرانس جهانی حقوق بشر در تهران در آوریل ۱۹۶۸ (۱) بود، عضو و یکی از دو رئیس "کمیسیون ملل متحد برای بررسی و تحقیق در مورد جنایات شاه" در فوریه ۱۹۸۰بود و با ایران آشنایی داشت.

آقای آگوئیلار در مارس ۱۹۸۶ به علت عدم همکاری دولت جمهوری اسلامی ایران و ناممکن بودن انجام مأموریتی که به‌عهده‌اش گذاشته شده بود، از سمت خود استعفا کرد و رینالدو گالیندوپل، حقوقدان و دیپلمات السالوادوری بر اساس قطعنامه ۱۹۸۷/۵۵ کمیسیون حقوق بشر در تاریخ ۱۱ مارس ۱۹۸۷ که مطابق است با ۲۱ اسفند ۱۳۶۵ به جای او به عنوان دومین نماینده ویژه انتخاب شد.

در ماه مارس ۱۹۹۵ رینالدو گالیندوپل به علت عدم همکاری دولت جمهوری اسلامی و خواست این دولت مبنی بر تغییر او استعفا کرد و موریس دنبی کاپیتورن در ۲ آگوست ۱۹۹۵ به عنوان سومین نماینده ویژه جایگزین او شد. مأموریت او در سال ۲۰۰۲ پس از آنکه قطعنامه نقض حقوق بشر ایران در کمیسیون حقوق بشر رأی لازم را کسب نکرد، پایان یافت.

آندرس آگوئیلار متولد، ۱۹۲۴ یکی از متخصصین برجسته حقوق و روابط بین‌الملل از سال ۱۹۵۸ تا ۱۹۶۲ در سمت وزیر دادگستری ونزوئلا، و از سال ۱۹۶۹ تا ۷۲ و ۱۹۸۶ تا ۱۹۹۱ به عنوان نماینده دائمی ونزوئلا در نیویورک خدمت کرد.

آقای آگوئیلار در سال ۱۹۸۲ رئیس اولین، دومین و چهارمین کمیته بررسی کنوانسیون حقوق دریاهای ملل متحد بود؛ جایی که رینالدو گالیندوپل یکی از اعضای آن بود. البته آقای گالیندوپل در جریان سومین کمیته بررسی کنوانسیون مربوطه رییس کمیته بود.

آندرس آگئیلار از سال ۱۹۹۱ عضو دیوان دادگستری بین‌المللی ICJ بود و در ۲۴ اکتبر ۱۹۹۵ درگذشت.

همانطور که گفته شد نمایندگی ویژه کمیسیون حقوق بشر اولین مأمویت ناموفق آقای آگوئیلار در ارتباط با جمهوری اسلامی نبود. وی پیش‌تر در مارس ۱۹۸۰ همراه با دیگر اعضای "کمیسیون بررسی و تحقیق ملل متحد در ارتباط با جنایات شاه" به ایران سفر کرده و زودتر از بقیه اعضا به نیویورک بازگشته بود.

این کمیته "حقیقت‌یاب" پنج نفره هیئتی بود که از سوی کورت والدهایم دبیرکل وقت ملل متحد تشکیل و مأموریت یافت که در مورد نقض حقوق بشر در دوران شاه و پیدا کردن راه‌حلی برای پایان دادن به بحران به وجود آمده بین ایالات متحده آمریکا و ایران تحقیق کند.

اعضای این کمیسیون که تشکیل آن موفقیتی برای دولت ایران بود، عبارت بودند از آندریاس آگوئیلار، محمد بجویی حقوقدان الجزایری، ادیب داودی قاضی اهل سوریه، لوئیس ادموند پتی رئیس سابق کانون وکلای فرانسه و عضو دادگاه اروپایی عدالت، و هکتور جی واردنه حقوقدان سریلانکایی. ریاست این کمیسیون به عهده آگوئیلار و بجویی بود.

به هنگام حضور این هیئت در تهران، بیش از ۱۵۰۰ ایرانی که گفته می‌شد به خاطر شرکت در تظاهرات‌های خیابانی و یا شکنجه‌های ساواک معلول شده‌‌اند، به همراه خانواده‌های جانباختگان، یک تجمع اعتراضی در مقابل هتل هیلتون، محل استقرار هیئت، برگزار کردند. محمد بجویی که ریاست کمیسیون را نیز به عهده داشت با حضور در میان تظاهرکنندگان در حالی که تهییج شده بود قول داد که ابعاد غیر قابل تصور نقض حقوق بشر در ایران را به اطلاع جهانیان برساند.

علی رغم وعده‌های داده شده در اثر مخالفت آیت‌الله خمینی و دانشجویان "پیروخط امام"، کمیسیون حقیقت یاب نتوانست با گروگان‌های آمریکایی دیدار کند و یا به اسناد "جنایات رژیم شاه" دسترسی پیدا کند و مأموریت آن با شکست مواجه شد.

با این حال سه نفر از دانشجویان "پیرو خط امام" تلاش کردند با حضور در هتل هیلتون با محمد بجویی عضو الجزایری هیئت دیدار کنند که با مخالفت شدید و توأم با عصبانیت او روبه رو شدند. دانشجویان مزبور با تعقیب اعضای هیئت عاقبت در فرودگاه مهرآباد در حضور قطب‌زاده وزیر امورخارجه وقت توانستند چند دقیقه با اعضای کمیسیون گفتگو کنند. این گفتگو در پشت‌ درهای بسته و در فضای متشنجی صورت گرفت. (۲)

گزارش آندرس آگوئیلار به کمیسیون حقوق بشر

نماینده ویژه آندرس آگوئیلار در گزارش خود (E/CN.۴/۱۹۸۵/۲۰) (۳) به کمیسیون حقوق بشر با اظهار نگرانی، از تعداد زیاد و وزن موارد نقض حقوق بشر در ایران یاد می‌کند.

وی تأکید می‌کند به علت "فقدان تماس مستقیم" در موقعیتی نیست که اطلاعات دریافتی را ارزیابی کند.

او در گزارش خود به موارد نقض حقوق بشر در ارتباط با حق حیات (ماده ۶ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی: حق آزادی از شکنجه یا رفتار بی‌رحمانه، و مجازات‌های غیرانسانی یا اهانت‌آمیز (ماده ۷)؛ حق آزادی و امنیت شخصی و آزادی از بازداشت خودسرانه و بازداشت (ماده ۹)؛ حق برخورداری از محاکمه عادلانه (ماده ۱۴)؛ حق آزادی فکر، وجدان و مذهب و آزادی بیان (مواد ۱۸ و ۱۹) و حق اقلیت‌های مذهبی در اجرای شعائر دینی خود (ماده ۲۷( اشاره می‌کند.

آقای آگوئیلار در گزارش خود در پاسخ به ادعاهای دولت جمهوری اسلامی و تأکید بر قوانین اسلامی، یاد‌آوری می‌کند که ایران علاوه بر میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی و میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، تعداد دیگری از ابزار‌های بین‌المللی در زمینه حقوق بشر را تصویب کرده است و طبق قوانین بین‌المللی "هیچ دولتی نمی‌تواند ادعا کند که مجاز به عدم رعایت حقوق بنیادین مانند حق زندگی، آزادی از شکنجه، آزادی فکر، وجدان و مذهب، و حق برخورداری از یک محاکمه منصفانه بر اساس حقوق به رسمیت ‌شناخته شده در اعلامیه جهانی حقوق بشر و میثاق‌های بین‌المللی حقوق بشر است؛ هرچند که مدعی باشد چنین رفتارهایی بر اساس قوانین ملی یا مذهبی مجاز شمرده شده است."

نماینده ویژه در گزارش خود تأکید می‌کند که "ایران از یک «دوره سخت» عبور کرده است. ... در وضعیت انقلابی یا بعد از انقلاب بحث‌های قابل‌فهمی در مورد فلسفه، اصول و دکترین‌‌هایی که بر اساس آنها بایستی بازسازی جامعه در پرتو روح عدالت و انصاف صورت بگیرد وجود دارد. اینها مسائلی است که نیاز به تأمل و بحث دارد، اما جامعه ملل نمی‌تواند بپذیرد که کشوری خود را تا سر حد انکار اعتبار نظام قانونی که از طریق پذیرش همگانی توسعه یافته و به عنوان یکی از عناصر مهم در روابط بین دولت‌ها، ستون فقرات جامعه مللی که امروز وجود دارد را تشکیل داده، منزوی کند."

نماینده ویژه معتقد است که قوانین بین‌المللی به طور کلی و قوانین حقوق بشر به خصوص "مفاهیم ایستا" نیستند، این قوانین در حال تحول هستند و کمیسیون از زمان آغاز به کار خود مبتکر تحولات جدید زیادی بوده است که برخی از آنها هنوز در مرحله جنینی هستند.

با این حال، بایستی به خاطر داشت که جامعه ملل، از طریق ارگان‌هایش و از طریق عمل همزمان، قوانین بین‌المللی را توسعه می‌‌بخشد. یک دولت نمی‌تواند خود را از این روند جدا کرده و اعتبار نرم‌های به وجود آمده به وسیله‌ درک مشترک را انکار کند.

نماینده ویژه ابراز تمایل می‌کند که از جمهوری اسلامی دیدار به عمل آورد، اما تأکید می‌کند که هیچ‌پاسخی از سوی مقامات ایرانی به نامه ‌هایش دریافت نکرده است.

وی تأکید می‌کند که ۲ سال قبل، دولت جمهوری اسلامی به طور مشروط از نمایندگان دبیرکل ملل متحد برای سفر به ایران دعوت کرده بود. دولت ایران خواستار آن شده بود که کمیسیون حقوق بشر هیچ قضاوت منفی راجع به ایران نکند. شرایط مذکور توسط کمیسیون حقوق بشر پذیرفته نشد و این کمیسیون قطعنامه‌های متعددی را به تصویب رساند.

مروری بر قطعنامه‌‌های ملل متحد در ارتباط با انتخاب آگوئیلار

کمیسیون حقوق بشر: قطعنامه ۱۹۸۴/۵۴ کمیسیون حقوق بشر به تاریخ ۱۴ مارس ۱۹۸۴ که مطابق است با ۲۴ اسفند ۱۳۶۲ با اشاره به قطعنامه‌۲۷/۱۹۸۲مصوب ۱۱ مارس ۱۹۸۲ و ۱۹۸۳/۳۴مصوب ۸ مارس ۱۹۸۳ با در نظر گرفتن گزارش دبیرکل ملل متحد در ارتباط با وضعیت حقوق بشر در ایران و با اظهار تأسف نسبت به امتناع دولت ایران از پذیرش هیأت تعیین شده از سوی دبیرکل برای دیدار از کشور و با در نظر گرفتن قطعنامه ۱۹۸۳/۱۴مصوب ۵ مارس ۱۹۸۳ نگرانی عمیق خود را نسبت به ادامه نقض گسترده حقوق بشر و آزادی‌های بنیادین در جمهوری اسلامی که در گزارش دبیرکل انعکاس یافته و به ویژه اسناد و شواهد مربوط به اعدام‌های خودسرانه و شتابزده، شکنجه، بازداشت بدون محاکمه، عدم بردباری مذهبی، تعقیب و آزار و اذیت به ویژه بهائیان و فقدان قوه قضاییه مستقل و دیگر اصول شناخته شده برای محاکمات عادلانه اعلام می‌دارد.

قطعنامه یک بار دیگر از دولت جمهوری اسلامی می‌خواهد به عنوان یک دولت عضو میثاق بین‌المللی سیاسی و مدنی حقوق کلیه افرادی را که در قلمرو این دولت هستند محترم شمرده و حقوق مصرح در میثاق‌را تأمین کند.

قطعنامه از رئیس کمیسیون حقوق بشر می‌خواهد پس از مشاوره با اعضای هیأت رئیسه یک نماینده ویژه برای برقراری تماس با دولت جمهوری اسلامی و بررسی وضعیت حقوق بشر در ایران انتخاب کند.

این قطعنامه با ۲۱ رأی مثبت، ۶ رأی منفی و ۱۵ رأی ممتنع به تصویب رسید.

کمیسیون فرعی پیشگیری از تبعیض و محافظت از اقلیت‌ها: کمیسیون فرعی در تاریخ ۲۹ آگوست ۱۹۸۴ که برابر است با ۷ شهریور ۱۳۶۳ با صدور قطعنامه ۱۴/ ۱۹۸۴ ضمن تأکید بر قطعنامه‌های قبلی کمیسیون فرعی از قطعنامه ۱۴/ ۱۹۸۴ مصوب مارس ۱۹۸۴ کمیسیون حقوق بشر که در آن نسبت به تداوم نقض جدی حقوق بشر و آزادی‌های بنیادین در جمهوری اسلامی اظهار نگرانی عمیق شده بود استقبال کرد. همچنین رضایت خود را نسبت به تعیین نماینده ویژه برای بررسی وضعیت حقوق بشر در ایران از سوی کمیسیون حقوق بشر را اعلام کرد.

کمیسیون حقوق بشر: قطعنامه ۱۹۸۵/۳۹ کمیسیون حقوق بشر به تاریخ ۱۳ مارس ۱۹۸۵ که مطابق است با ۲۳ اسفند ۱۳۶۳ با اشاره به قطعنامه ۱۹۸۲/۲۷مصوب ۱۱ مارس ۱۹۸۲ و ۱۹۸۳/۳۴ مصوب ۸ مارس ۱۹۸۳ و به ویژه قطعنامه ۱۹۸۴/۵۴مصوب ۱۴ مارس ۱۹۸۴ و همچنین قطعنامه‌های ۱۹۸۳/۱۴مصوب ۵ سپتامبر ۱۹۸۳ و ۱۹۸۴/۱۴مصوب ۲۹ آگوست ۱۹۸۴ کمیسیون فرعی و در نظر گرفتن قسمت‌های مربوط به ایران گزارشگر ویژه اعدام‌های خودسرانه و شتابزده، از انتخاب آندریاس آگوئیلار به عنوان نماینده ویژه کمیسیون حقوق بشر برای بررسی وضعیت حقوق بشر در ایران استقبال می‌کند.

کمیسیون فرعی پیشگیری از تبعیض و محافظت از اقلیت‌ها: قطعنامه ۱۷/ ۱۹۸۵ کمیسیون فرعی در تاریخ ۲۹ آگوست ۱۹۸۵ که برابر است با ۷ شهریور ۱۳۶۴ با تأکید بر قطعنامه‌های قبلی کمیسیون فرعی از انتخاب آندرس آگوئیلار به عنوان نماینده ویژه کمیسیون حقوق بشر برای بررسی وضعیت حقوق بشر در ایران استقبال کرد.

این قطعنامه با در نظر گرفتن تعداد و شدت موارد نقض حقوق بشر که در گزارش مقدماتی نماینده ویژه آمده بود از قطعنامه ۱۹۸۵/۳۹ کمیسیون حقوق بشر استقبال کرده و نسبت به تداوم گزارش‌های مربوط به نقض گسترده حقوق بشر و آزادی‌های بنیادی در جمهوری اسلامی به ویژه نقض حق حیات و حق معافیت از شکنجه و رفتارها و تنبیهات وحشیانه و غیرانسانی و توهین‌آمیز، حق برخورداری از آزادی، و معافیت از دستگیری خودسرانه و بازداشت، برخورداری از محاکمه عادلانه، حق آزادی اندیشه، فکر و مذهب، برخورداری از حق آزادی بیان و حق اقلیت‌های مذهبی برای انجام تکالیف مذهبی‌شان هشدار می‌دهد.

مجمع عمومی:‌ قطعنامه ۴۰/۱۴۱ مجمع عمومی سازمان ملل مصوب ۱۳ دسامبر ۱۹۸۵ با یادآوری قطعنامه‌های کمیسیون حقوق بشر ۱۹۸۲/۲۷ مصوب ۱۱ مارس ۱۹۸۲ و ۱۹۸۳/۳۴ مصوب ۸ مارس ۱۹۸۳ و با در نظر گرفتن قطعنامه ۱۹۸۴/۵۴ مصوب ۱۴ مارس ۱۹۸۴ که در آن‌ها کمیسیون نگرانی عمیق خود را از ادامه نقض جدی حقوق بشر و آزادی‌های بنیادین در جمهوری اسلامی اعلام کرده و خواستار انتخاب یک نماینده ویژه برای بررسی وضعیت حقوق بشر در ایران شده بود، و با یادآوری قطعنامه ۱۹۸۵/۳۹ مصوب ۱۳ مارس ۱۹۸۵ کمیسیون حقوق بشر و قطعنامه ۱۹۸۵/۱۷ کمیسیون فرعی حقوق بشر مصوب ۲۹ آگوست ۱۹۸۵ از این که جمهوری اسلامی همچنان از همکاری کامل با کمیسیون حقوق بشر و نماینده ویژه آندریاس آگوئیلار سرباز زده و همچنان به نماینده ویژه اجازه سفر به کشور را نداده اظهار تأسف می‌کند.

مجمع عمومی ضمن تأیید نظر نماینده ویژه که موارد نقض گسترده و جدی حقوق بشر در ایران را مشخص و همراه با جزئیات تلقی کرده از دولت جمهوری اسلامی می‌خواهد که فوراً به این گونه اتهامات پاسخ رضایت‌مندانه بدهد.

قطعنامه ۴۰/۱۴۱ مجمع عمومی اولین قطعنامه‌ی این نهاد بین‌المللی در محکومیت نقض حقوق بشر در ایران است.

کمیسیون حقوق بشر: قطعنامه ۱۹۸۶/۴۱ کمیسیون حقوق بشر به تاریخ ۱۲ مارس ۱۹۸۶ که مطابق است با ۲۲ اسفند ۱۳۶۴ با اشاره به قطعنامه ۱۹۸۲/۲۷ مصوب ۱۱ مارس ۱۹۸۲، قطعنامه ۱۹۸۳/۳۴مصوب ۸ مارس ۱۹۸۳ و با در نظر گرفتن قطعنامه ۱۹۸۴/۵۴ مصوب ۱۴ مارس ۱۹۸۴ که در آن از تداوم نقض جدی حقوق بشر و آزادی‌های بنیادین در جمهوری اسلامی اظهار نگرانی عمیق شده و خواهان انتخاب نماینده‌ای ویژه از سوی کمیسیون حقوق بشر شده بود و با اشاره به ویژه به قطعنامه ۱۹۸۵/۳۹مصوب ۱۳ مارس ۱۹۸۵ و در نظرگرفتن قطعنامه ۱۹۸۵/۱۷مصوب ۲۹ آگوست ۱۹۸۵ کمیسیون فرعی و قطعنامه ۴۰/۱۴۱ مصوب ۱۳ دسامبر ۱۹۸۵ مجمع عمومی از این که دولت جمهوری اسلامی همچنان از گسترش همکاری‌اش با کمیسیون حقوق بشر سرباز زده و به نماینده ویژه کمیسیون اجازه بازدید از کشور را نداده اظهار تأسف کرد.

قطعنامه، ضمن آنکه اتهامات مربوط به نقض فاحش و گسترده حقوق بشر در ایران را که همراه با جزئیات در گزارش نماینده ویژه به آن‌ها اشاره شده و پاسخی هم از سوی دولت جمهوری اسلامی به آنها داده نشده یادآور می‌شود، خبر از کناره‌گیری آندریاس آگوئیلار نماینده ویژه کمیسیون برای بررسی وضعیت حقوق بشر در ایران می‌دهد. نماینده ویژه به علت عدم همکاری جمهوری اسلامی خود را در موقعیتی دیده بود که ادامه کار را برایش ناممکن کرده بود.

قطعنامه همچنین از رئیس کمیسیون می‌خواهد تا فرد جدیدی را برای جایگزینی آندرس آگوئیلار انتخاب کند.

پانویس:

۱- در ۲۲ آوریل ۱۹۶۸ به مناسبت بیستمین سالگرد تصویب اعلامیه جهانی حقوق بشر اولین کنفرانس بین‌المللی حقوق بشر در تهران با شرکت محمدرضا شاه، فرح پهلوی، اوتانت دبیرکل ملل متحد و جورجیو پانانللی، صدر‌الدین آقاخان، مارک شریبر، آندریاس آگوئیلار و ... برگزار شد تا مروری داشته باشد بر پیشرفت‌های حاصله در بیست سال گذشته. ریاست این کنفرانس به عهده اشرف پهلوی رئیس هیأت نمایندگی دولت شاهنشاهی ایران در کمیسیون حقوق بشر بود.

۲- برای دریافت اطلاعات بیشتر به آدرس زیر مراجعه کنید.

http://www.icj-cij.org/docket/files/۶۴/۹۵۴۹.pdf?PHPSESSI

۳- http://findarticles.com/p/articles/mi_m۱۳۰۹/is_v۲۲/ai_۳۶۶۳۳۰۱